مسجد جامع سامرا که به «جامع المتوکل» مشهور شده، از ساختمانهاى یکى از پلیدترین خلفاى عباسى – یعنى متوکل عباسى – است که یکى از عظیمترین مساجد جهان اسلام در آن دوره به شمار مىرفته. امروز فقط مأذنه و دیوارهاى آن باقى است که همین دو نیز دلیل بر عظمت این ساختمان مىباشد که ابعاد دیوارهاى مسجد 160 ضربدر 240 است.
آنچه بر اهمیت معمارى این مسجد مىافزاید، گلدستهى آن است که به «ملویه» شهرت دارد و در شمال برج و باروى مسجد و در فاصلهى 25 مترى آن ساخته شده است. ساختمان این گلدستهى مخروطى شکل است که بر قاعدهاى مربع به طول 32 متر قرار دارد.
این مأذنه بر خلاف سنت تمام گلدستهها که راه رسیدن به بام آن از پلههایى است که درون مأذنه تعبیه شده، از بیرون آن مىباشد. از این رو پلههاى گرداگرد سطح بیرونى گلدسته را دور زده و به بام آن که در ارتفاع 52 مترى از زمین است، مىرسد.
بنا بر روایت مورخان، متوکل مبلغ پنج میلیون درهم براى ساختمان این مسجد هزینه کرده است.
مأذنه و گلدستهى بزرگى که از جامع کبیر سامرا به جاى مانده است و امروزه چشم هر بینندهاى را خیره مىسازد، منارهى ملویه نام دارد. در توصیف این برج آمده است:
«متوکل مسجد جامع کبیر را بنا نمود و منارهى عجیبى در شمال آن برافراشت که طول آن یکصد و هفتاد ذراع بود و بر بالاى آن از خارج مسجد صعود مىکردند و آن از عجایب آثار باستانى جهان است که مانند آن پیش از آن ساخته نشده بود، به طورى نقل کردهاند شخص خلیفه سوار بر اسب تا بالاى مناره مىتاخته است مأذنهاى است مخروطى شکل که روى پایه و اساسى مربع بنا شده و از سطح مایل عریضى بقعه و رأس آن بالا مىروند و از خارج مثل حلزون دور مىزند، طول ضلع آن پایه سى و دو متر، و قطر آخرین قسمت فوقانى آن به شش متر مىرسد و ارتفاع مأذنه از سطح زمین،بالغ بر 52 متر است و در آغاز از پله حلزونى شکل شروع شده به قلهى مناره بالا مىرود و آن پله از وسط ضلع جنوبى مقابل دیوار جامع بوده و در اطراف محور مأذنه، پنج بار چرخیده تا بر قلهى مناره که در وسط قسمت جنوبى باز مىشود مربوط و متصل مىگردد و رأس استوانهاى شکل آن به ارتفاع 6 متر مىرسد، مناره مسجد معروف مصر، یعنى جامع کبیر ابنطولون را به تقلید از این مناره سامرا ساختهاند».(1)
این مسجد بس بزرگ که به «جامع کبیر سامرا» معروف است توسط متوکل عباسى ساخته شده بود، در توصیف این مسجد قلم فرسایىها کرده و سخنانى نوشتهاند که حیرت انگیز است، مىنویسند:
3 این مسجد، بزرگترین مسجدى است که تا حال در جهان ساخته شده است و آن عبارت بود از محیط مستطیل شکلى که باروها و قلعههایى که از آجر پخته شده ساخته و افراشته شده بود آن را حصار خویش گرفته بودند، چنان که طول و عرض آن از اندرون مسجد به 240 ضربدر 156 متر مىرسد و از بیرون مساحت آن بالغ بر 38000 متر مربع بود و داراى 16 درب بزرگ و کوچک بود»(2)
یکى از نویسندگان معاصر دربارهى این مسجد نوشته است:
«طول آن 240 متر و عرض 160 متر مىباشد و ضخامت دیوارهاى آن کمتر از دو متر نیست، ارتفاع دیوارها، آنچه اکنون باقى است ده متر مىباشد، در اطراف داراى برجهاى نیم استوانهاى مىباشد که شمار آن به چهل برج مىرسد و در هر گوشه مسجد یکى از آنها قرار گرفته و در اضلاع شمالى و جنوبى هر یک 8 برج و اضلاع شرقى و غربى هر کدام داراى 10 برج مىباشند»(3)
متوکل عباسى که 17 بار دستور تخریب آستان قدس حسینى را در کربلا صادر کرده و صدها زائر حرم حسینى را کشته بود، براى ساخت این مسجد بالغ بر سیصد و هشت هزار و دویست و دوازده دینار (واحد طلاى آن روز) خرج کرد و در حقیقت کاخى را با نام مسجد ساخت و پرداخت تا طریق تزویر و ریا را به تکامل آن رساند، مسجدى که مىگویند در وسط حوض بزرگش فوارهاى بود که هیچ وقت آبش فرو نمىنشست و متصل در حال فوران بود(4)
1) تاریخچهى سامرا: ص 22 به نقل از سیماى سامرا: ص 157.
2) موسوعة العتبات المقدسه: ج 12، ص 217 و 218.
3) تاریخچهى سامرا: ص 23.
4) مأثر الکبراء: ج 1، ص 39 و 40 به نقل از سیماى سامرا: ص 154 و 155.
