مسجد ابىدلف نمونه کوچکتر مسجد جامع متوکل است با ابعاد 138 ضربدر 215 متر با بارویى به ضخامت 60 / 1 متر. این مسجد داراى 18 دروازه است. گلدستهى این
مسجد شبیه ملویه است با این تفاوت که ارتفاع آن 19 متر مىباشد.
این مسجد به نام قاسم بن عیسى عباسى مشهور به ابىدلف متوفاى 226 هجرى نامگذارى شده که از فرماندهان عباسى و از شیعیان به شمار مىرفته است.
مرد بزرگى با نام ابودلف قاسم بن عیسى عجلى کرجى (ح 226 – 150 ق) ، از امیران برجستهى عصر اول عباسى که در شعر و ادب و موسیقى و نیز جنگاورى و شجاعت و همچنین در جود و بخشندگى پرآوازه بود، بانى این مسجد است. او چنان شجاع و بخشنده بود که در میان عرب، به این دو صفت ضرب المثل گشت، وى شهرت خویش را بیشتر مدیون شهرى است که با نام کرج آن را ساخت و کرج ابودلف نام گرفت، (شهرى که نزدیک اراک کنونى بوده است).
توفیق عظیم او این که دوستدار اهل بیت اطهار علیهمالسلام و هوادار آل عدالت، اولاد حیدر کرار بود، تا آنجا که برخى او را شیعهى غالى تصور کردهاند.
وى در شعر هم دست توانایى داشت و با شاعرانى چون ابوتمام طائى دوست بود، ابوتمام، دعبل خزاعى و شاعران دیگر او را در اشعارشان ستوده و از بخششهاى کلان او بهرهمند بودهاند.(1)
دائرةالمعارف تشیع(2)، در شناسایى این چهرهى درخشان شیعى نیز چنین مىنویسد:
«او امیرى از سرهنگان مأمون عباسى، ادیبى بخشنده، پهلوانى شاعر، شیعهگرایى نامدار، مرد میدان جنگها و موسیقىدان بود»(3)
1) دائرةالمعارف بزرگ اسلامى: ج 5، ص 463 به بعد.
2) ج 1، ص 403.
3) سیماى سامرا: ص 159.
