ناصرالدین شاه قاجار در سال 1306 ق براى سومین بار رهسپار اروپا گشت تا هر چه بیشتر و بهتر مشغول عیش و نوشهاى شاهانه گردد و در همین سفر تفریحى بود که امتیاز انحصار خرید و فروش توتون و تنباکوى ایران و صدور آن به خارج را براى مدت 50 سال به شرکت انگلیسى رژى داد، پس از آن که در این سفر گفتوگوهاى مقدماتى این قرارداد که به نام قرارداد «رژى» معروف است در لندن انجام گرفت، در 28 رجب 1308 ق در تهران به امضاى ناصرالدین شاه رسید.
این قرارداد ننگین ماهیتا استعمارى و به زیان ملت و دولت ایران بود و انگلستان اهداف چندى رااز این کار تعقیب مىکرد از آن جمله:
1 – اعزام مبلغان فرهنگ منحط فرنگ در لباس کارکنان کمپانى، چنان که نوشتهاند: «در مدتى اندک، بیش از دویست هزار فرنگى به عنوان کارگزاران این شرکت به ایران اسلامى هجوم آوردند و گروه گروه در شهرها و ولایات ایران مستقر شدند(1)
2 – استخدام مسلمانان در این شرکت براى استثمار و استعمار هر چه بیشتر آنها.3 – ترویج فحشا و در نهایت استعمار یک ملت و در یک کلمه، اشغال غیرمستقیم ایران.
قضیه چنان خفتبار و رسواکننده بود که مردم به ویژه علماى کشور را به قیام واداشت علماى تبریز، ضمن تلگرافى به شاه نوشتند:
«با کمال حیرت مشاهده مىکنیم که پادشاه ما کافهى مسلمین را مثل اسیران به کفار مىفروشند… مسلمانان مرگ را بر زیر دست شدن کفار ترجیح مىدهند»(2)
و در تلگرافى دیگر نوشتند:
» 42 سال است سلطنت مىکنى، محض طمع، مملکت خودت را قطعه قطعه به فرنگى فروختهاى، خود دانى، اما ما اهالى آذربایجان خودمان را به فرنگى نمىفروشیم»(3)
علماى شهرهاى دیگر نیز سعى کردند تا شاه را از این قرارداد ننگآور منصرف و او را وادار به لغو آن کنند، اما شاه که جز به عیش و نوش خویش فکر نمىکرد وقعى به این هشدارها ننهاد.
چنان بود که روحانیون و علماى آگاه و بیدار، یکى پس از دیگرى به هر طریقى که ممکن بود حوزه سامرا را – که آن روز خانه امید و پناهگاه مسلمانان بود – به یارى طلبیدند، تا این که در نهایت امر، آیت الله سید محمد حسن شیرازى معروف به میرزاى بزرگ و زعیم حوزهى سامرا و مرجع بزرگ آن روز، فتواى بسیار معروف خودش را در تحریم تنباکو صادر کرد و با این کار خداپسندانه، تمام رشتههاى استعمارگران و خودفروختگان را پنبه کرد…
در خصوص خاستگاه آن حماسه بزرگ که به حق حماسهى فتوا نامیده شده و در مورد شأن صدور فتواى تحریم، آیت الله سید رضى شیرازى یکى از نوادگان میرزاى بزرگ، از فرزند مرحوم آیت الله نایینى، آقا میرزا على آقاى نائینى نقل مىکند که ایشان گفت:
«از پدرم (مرحوم نائینى) شنیدم: در جریان دخانیه، بین میرزاى شیرازى و ناصرالدین شاه، مکاتبات بسیارى شد. رفت و آمدهایى هم بود».
مرحوم میرزا، شبها با عدهاى از شاگردان، جلوس داشت، در یکى از شبها به آن عده از شاگردانش گفت: در جلسهى آینده، هر کدام از شما، صورت تلگرافى مبنى بر تحریم تنباکو بنویسید و بیاورید. در جلسهى بعد، هر کدام از افراد شرکتکننده نوشتهاى آورده بودیم، خواندیم و خدمت میرزا تقدیم کردیم، میرزا پس از آن که تمام نوشتهها را گرفت، صورت تلگرافى را خودش بیرون آورد و خواند:
«الیوم، استعمال تنباکو و دخانیات، در حکم محاربه با امام زمان علیهالسلام است».
و فرمود:
«این تلگراف از ناحیهى مقدسه شرف صدور یافته است. این گونه فرمودند که صادر کنیم»(4)
1) مجله حوزه، شماره 50 – 51، ص 194 به نقل از «قرارداد رژى»، ص 25.
2) همان، ص 199، به نقل از «میرزاى شیرازى» ملحقات، ص 241 و…
3) همان، ص 199، به نقل از «پیکار پیروز تنباکو» ص 42 و…
4) مجلهى حوزه: شمارهى 50 – 51، ص 42.
